Welke Europese steden zijn goed op weg om klimaatneutraal te worden?

Wat betekent “klimaatneutraal”? 

Een regio is klimaatneutraal als de netto-uitstoot van broeikasgassen nul is. Aangezien een bepaalde minimale uitstoot van broeikasgassen onvermijdelijk is, kunnen we alleen klimaatneutraal worden door CO₂ actief uit de atmosfeer te verwijderen. De nog aanwezige uitstoot wordt dan door deze CO₂-verwijdering gecompenseerd. Wanneer meer CO₂ wordt verwijderd dan uitgestoten spreken we van negatieve emissies. 

Europese steden in de voorhoede 

De Europese Commissie selecteerde in april 2022 honderd steden, waaronder zeven Nederlandse, die als voorlopers in 2030 klimaatneutraal willen zijn (zie afbeelding 1). Dit is twintig jaar eerder dan de EU-brede doelstelling voor 2050. Deze steden ontvangen extra ondersteuning, kennis en financiering via de zogenoemde EU Mission for Climate-Neutral and Smart Cities. 

Voorbeelden van Europese steden die al grote stappen zetten: 

• Lissabon (Portugal): investeert in groene mobiliteit en heeft een van de grootste netwerken van elektrische bussen. 
• Malmö (Zweden): combineert duurzame woningbouw met sociale innovatie. 
• Sevilla (Spanje): herstructureert haar stadskern volledig rondom voetgangers, fietsen en verkoeling. 

Hoewel de honderd geselecteerde Europese steden ambitieuze plannen hebben opgesteld om tegen 2030 klimaatneutraal te worden, is in 2025 nog geen van deze steden daadwerkelijk klimaatneutraal. De meeste bevinden zich in de overgangsfase, waarin beleidsontwikkeling, pilots en investeringsplannen centraal staan. De Europese Commissie beschouwt deze steden als experimentele proeftuinen, bedoeld om te leren en op te schalen richting 2050. De voortgang is ongelijk en het succes hangt sterk af van plaatselijke uitvoering, financiering en samenwerking. De steden liggen dus niet gezamenlijk op schema, maar vormen wel de kopgroep in de Europese klimaattransitie.

Nederlandse koplopers op weg naar klimaatneutraal 

In Nederland hebben Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Utrecht, Groningen en Eindhoven/Helmond (samenwerkingsverband) een “EU Mission Label” voor hun ambitieuze plannen: 

• Amsterdam pioniert met het circulaire woonproject Schoonschip en zet in op energiebesparing, duurzame warmte en elektrisch vervoer. 
• Utrecht volgt het model van de 15-minutenstad, waarin alle basisvoorzieningen bereikbaar zijn binnen 15 minuten lopen of fietsen. 
• Rotterdam werkt aan klimaatadaptieve projecten, zoals Recycled Park: drijvende eilanden en wateropslag, en verbindt duurzaamheid met sociale innovatie. 

De rol van het KNMI in de route naar klimaatneutraliteit 

Het KNMI speelt een belangrijke rol in het realiseren van klimaatneutraliteit in Nederland: 

Nationale klimaatscenario’s als beslisbasis 

De klimaatscenario’s van het KNMI vormen de basis voor nationale en lokale plannen zoals het Deltaprogramma, de Nationale Adaptatiestrategie en gemeentelijke klimaatcontracten, die nodig zijn om effectieve maatregelen voor mitigatie (minder uitstoot) en adaptatie te ontwikkelen. 

Ondersteuning van steden in klimaatplanning

Steden die actief werken aan klimaatneutraliteit, zoals Amsterdam, Rotterdam en Utrecht, kunnen hun strategie versterken met KNMI-data over regionale hitte-eilanden, neerslagpatronen en waterbeheer. Hierdoor kunnen ze effectiever investeren in circulaire energie, groenstructuur, wateropslag en andere klimaatmitigatie- en adaptieplannen. Waar moeten waterbuffers komen, waar vergroenen, waar verkoelen? 

Wetenschappelijke en financiële onderbouwing 

Het KNMI werkt nauw samen met landelijke organisaties als het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en internationale netwerken zoals WMO en IPCC. Daarnaast ondersteunt het banken, verzekeraars en pensioenfondsen met inzichten over klimaatrisico’s voor infrastructuur, leningen en premies. 

Bhutan: klimaatneutraal en gelukkig? 

Als we naar landen wereldwijd kijken, is Bhutan in Zuid-Azië een uniek voorbeeld van een land dat meer CO₂ opneemt dan dat het uitstoot. Dankzij uitgestrekte bossen en het gebruik van waterkracht produceert het land meer duurzame energie dan het zelf verbruikt. Volgens de Bhutaanse regering haalde het land in 2015 bijna drie keer meer CO₂ uit de lucht dan het uitstootte.  

Deze status is mogelijk doordat Bhutan haar bossen actief beheerd. Dankzij dit menselijk beheer mag de extra koolstofopslag van deze bossen worden meegeteld in de officiële klimaatboekhouding.

Bhutan hecht niet alleen waarde aan economische groei, maar ook aan Bruto Nationaal Geluk; een beleidsvisie waarin milieu, welzijn en cultuur centraal staan. Ondanks alle inspanningen blijft Bhutan kwetsbaar voor klimaatverandering, zoals smeltend gletsjerwater (van de Himalaya), bosbranden en landverschuivingen.

Verschillende begrippen 

Er zijn verschillende begrippen in omloop als het gaat om klimaatneutraal zijn. Zo slaat CO₂-neutraal alleen op het in balans brengen van de CO₂-uitstoot en -verwijdering (netto nul CO₂), terwijl broeikasgasneutraal en klimaatneutraal over alle broeikasgassen gaan (netto nul broeikasgassen). Bij een CO₂-neutrale situatie zullen er waarschijnlijk nog steeds andere broeikasgassen, zoals methaan en lachgas, worden uitgestoten. Broeikasgasneutraal of klimaatneutraal is daarom een strengere eis dan CO₂-neutraal (zie afbeelding 2). 

Belangrijk onderscheid: natuurlijke en menselijke koolstofopslag 

Bij het beoordelen van CO₂-verwijdering is het belangrijk om te kijken wát je meetelt. Er is een groot verschil tussen CO₂-opname door de natuur zonder invloed van de mens, zoals in oerbossen of oceanen, en koolstof die wordt vastgelegd door actief menselijk ingrijpen, zoals het planten of beheren van bossen. 

Volgens internationale afspraken mag alleen koolstofopslag worden meegeteld als het gaat om land dat door mensen wordt beheerd, of als de opslag ontstaat door menselijke actie. Natuurlijke opname op land waar mensen niets aan doen, telt dus niet mee. Dit voorkomt dat er te veel of dubbel wordt geteld in de klimaatboekhouding en het bevordert actieve klimaatmaatregelen. 

Daarnaast is deze CO₂-opname door de biosfeer en de oceaan simpelweg een natuurlijke reactie van de aarde op de hogere CO₂-concentratie in de lucht. De natuur zal ook CO₂ blijven opnemen nadat wij mensen stoppen met het uitstoten ervan. Hierdoor zal de hoeveelheid CO₂ in de lucht uiteindelijk heel langzaam dalen. Dit effect is bekend uit wetenschappelijk onderzoek en helpt te begrijpen hoe het klimaat zich na ‘netto nul’ uitstoot verder zal ontwikkelen. 

Opvallend is dat de Europese Unie bijna al haar bossen aanmerkt als beheerd. Daardoor telt bijna alle bos-opslag mee. Of dat terecht is, is een punt van discussie. 

Tijdelijke versus permanente koolstofopslag 

Fossiele koolstof lag in feite permanent opgesloten in de vaste aarde, totdat wij mensen het gingen delven en als brandstof gingen verstoken. Vandaar dat de Wetenschappelijke Klimaatraad adviseerde dat ‘fossiele uitstoot van broeikasgassen en de uitstoot van broeikasgassen die lang in de atmosfeer blijven, alleen met permanente CO2-verwijdering gecompenseerd mogen worden, niet met tijdelijke.’ Dit onderscheid tussen tijdelijke en permanente koolstofopslag wordt in de huidige klimaatboekhouding nog niet toegepast.  

KNMI-klimaatbericht door Florian Polak