Early Warning Centre avant la lettre

Op de kop af 170 jaar geleden begon het KNMI zijn activiteiten bij de sterrenwacht Sonnenborgh in Utrecht. De reden dat het weercentrum er indertijd kwam is actueler dan ooit.

Meteoroloog Buys Ballot (1817-1890) diende begin jaren vijftig van de 19e eeuw bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken een voorstel in om een instituut te beginnen dat het weer in de gaten houdt. Schepen op zee werden vaak overvallen door fikse stormen waarbij de bemanning met man en muis verging. Door rekening te houden met het weer kunnen zulke stormdepressies worden omzeild en kan een ramp worden voorkomen. Bovendien kunnen lange geldverslindende zeereizen worden ingekort wat ook de economie ten goede komt.

Vooruitziende blik

Buys Ballot zag met de vooruitziende blik van een meteoroloog mogelijkheden om weersverwachtingen te maken op wetenschappelijke basis

Buys Ballot zag met de vooruitziende blik van een meteoroloog mogelijkheden om weersverwachtingen te maken op wetenschappelijke basis. Dat was een revolutie in een tijd waarin de weersvoorspellingen nog waren gebaseerd op volkswijsheden en de stand van sterren, planeten en de maan. De toen al beroemde wetenschapper wist de politiek te overtuigen van het belang van weersverwachtingen en stormwaarschuwingen.

Koning Willem III legde op 15 september 1853 de eerste steen van het weercentrum bij sterrenwacht Sonnenborgh in Utrecht, waarna het KNMI op 31 januari 1854 officieel van start ging. Het allereerste ‘Early Warning Centre’ was meteen bij oprichting koninklijk. Gewoonlijk krijgt een onderneming die status pas als het minstens een eeuw bestaat. Dat de koning een uitzondering maakte zegt genoeg over het belang dat de regering hiervan inzag.

Naar Belgisch voorbeeld

Buys Ballot had zich goed voorbereid op zijn missie. Hij was hoogleraar sterrenkunde aan de Universiteit Utrecht maar zijn belangstelling ging meer uit naar de meteorologie waar hij grootse plannen voor had. Meteorologie werd nog niet als wetenschap erkend. Eén van de stellingen bij zijn proefschrift maakt die ambitie duidelijk: “Spoedig zal de meteorologie voor zich de naam wetenschap met recht opeisen.” 

Samen met studiegenoot en klimatoloog Frederick Krecke was hij eerder te rade gegaan bij de Belgische wetenschapper Alphonse Quetelet van de sterrenwacht in Brussel die daar al in 1833 was begonnen met weerkundige waarnemingen. Buys Ballot was onder de indruk en kwam met een koffer vol goede voornemens thuis. Het was zijn wens om van Utrecht het meteorologische centrum van de Europese meteorologie te maken. 

Labrijnreeks

De weerwaarnemingen waarmee hij begon vormen het begin van een lange waarnemingsreeks die van grote betekenis is voor onderzoek van het klimaat van Nederland

De weerwaarnemingen waarmee hij bij de Utrechtse Sonnenborgh begon vormen het begin van een lange waarnemingsreeks die van grote betekenis is voor de beschrijving en onderzoek van het klimaat van Nederland. Die meetreeks sluit aan bij de allereerste metingen die begin 18e eeuw zijn begonnen en vormt de basis van de Labrijnreeks ontstaan door samenvoeging van een aantal meetreeksen.

Eerste netwerk voor waarnemingen

Buys Ballot ging ook op zoek naar waarnemers om op meer plaatsen het weer te registreren en benaderde verscheidene natuurkundige genootschappen, universiteiten en particulieren. In de zomer van 1851 reisde hij langs diverse steden in Europa om contacten aan te knopen voor samenwerking en de opzet van een internationaal meteorologisch netwerk. De uitvinding van de telegraaf door Samuel Morse in 1832 maakte een snelle uitwisseling van weergegevens mogelijk waardoor de tijd rijp was voor een bundeling van krachten. Dat idee leefde ook in de Verenigde Staten waar natuurkundige Joseph Henry in 1847 pleitte voor de oprichting van een uitgebreid waarnemingsnetwerk om tijdig stormen aan te zien komen. 

Internationale samenwerking

Dat netwerk kwam er; in de tweede helft van de 19e eeuw werden in verschillende landen nationale weerinstituten opgericht. Het KNMI was één van de eerste, alleen het Oostenrijkse weerinstituut werd enkele jaren eerder, in 1851 opgericht. Een aantal grote scheepsrampen door zware stormen zette druk op de ketel. Belangrijk voor de samenwerking waren ook de internationale meteorologische conferenties. Met name de Leipzigconferentie in 1872 onder voorzitterschap van Buys Ballot was een succes. Deze conferentie markeert het begin van de wereldwijde uitwisseling van weergegevens in codevorm. Die conferentie leidde het jaar daarop tot de oprichting van het Internationaal Meteorologisch Comité, de voorloper van de huidige Wereld Meteorologische Organisatie (WMO). 

Naar De Bilt

Ondertussen groeide het KNMI op de Sonnenborgh uit zijn voegen en werden voorbereidingen getroffen voor de verhuizing naar een grotere locatie. Buys Ballot heeft de verhuizing naar De Bilt in 1897 jammer genoeg niet meer meegemaakt. Hij overleed zeven jaar daarvoor tijdens een omvangrijke griepgolf aan een bronchitis. 

Harry Geurts, oud-persvoorlichter KNMI