Koudegolf in mild Nederlands klimaat

Na twee wintermaanden met zacht en wisselvallig weer is het pas in februari echt winters geworden met strenge vorst, sneeuwbuien en ijs. Door de vaak sterke oostenwind voelt het soms ook bijzonder koud aan met zeer lage gevoelstemperaturen tot gevolg. Deze koudegolf is bijzonder voor Nederland maar het hoort ook bij ons wisselvallig klimaat.

Winters in Nederland kunnen van jaar tot jaar enorm verschillen omdat ons klimaat wordt gedomineerd door de aanvoer van zachte, maritieme lucht. In dat type winters voeren oceaandepressies de boventoon en dat zorgt voor milde, natte winters.

Maar Nederland kent ook koudere winters met kans op sneeuw en soms ijzige kou bij een snijdende oostenwind. Grote hogedrukgebieden domineren dan het weerbeeld en veranderen dagen, soms weken, achtereen nauwelijks van plaats.

Circulatiepatroon
De wind is een belangrijke factor. Die waait bij benadering met de wijzers van de klok mee om zo'n hogedrukgebied. Het gevolg is dat als de kern van het oog zich ten noorden of noordoosten van Nederland bevindt, de aanvoer van zachte, maritieme lucht wordt geblokkeerd en kou vanuit Siberië richting Nederland op transport gezet kan worden.

Als het hogedrukgebied voldoende sterk is, zullen de depressies die nog steeds blijven ontstaan, vanaf de oceaan een andere route moeten kiezen. Vaak kiezen ze een route ten noorden of ten zuiden van het hogedrukgebied en zorgen ze voor slecht weer rond de Middellandse Zee. Een dergelijk circulatiepatroon lijkt zichzelf in stand te houden of zelfs te kunnen versterken. De zogenaamde atmosferische blokkade is dan een feit en blokkeert depressies. Lange periodes met extreem weer, zoals kou in de winter of hitte in de zomer, hangen vrijwel altijd samen met blokkades.

De huidige koudegolf is overigens niet vreemd omdat ’s winters de temperatuurtegenstellingen tussen West- en Oost-Europa meestal groot zijn. Op een afstand van nog geen duizend kilometer ten oosten van Nederland ligt de gemiddelde wintertemperatuur meer dan 5 graden lager dan bij ons. Een draaiing van de wind naar het oosten kan snel leiden tot een grote temperatuurverandering. Om een voorbeeld te geven: bij windkracht 4 doet koude lucht er twee dagen over om 1000 kilometer af te leggen. De lucht wordt wel geleidelijk minder koud.

Krachtig hogedrukgebied
De huidige winter is een goed voorbeeld van de uitwerking van een atmosferische blokkade. Tot half januari was vorst in de verste verte niet te bekennen. Een zeer krachtig en uitgestrekt hogedrukgebied boven het westen van Rusland heeft binnen enkele dagen gezorgd voor ijsdagen (temperaturen onder nul gedurende een etmaal) met matige tot strenge vorst in de nachten. De positie en kracht van het hogedrukgebied is bepalend voor het aanhouden van de vorst.

Optimaal voor schaatsliefhebbers is de hoge druk boven Scandinavië. Echter bij oost- of zuidwaartse verplaatsing draait de wind boven Nederland weer naar het westen en wordt de vorst getemperd. Trekt het hogedrukgebied boven Scandinavië naar het westen, dan zoekt de wind bij ons de noordhoek op en nemen de sneeuwkansen toe. Kortom, een subtiel verschil met grote gevolgen voor het winterweer.

Grillig klimaat
Door de opwarming in de laatste decennia is de kans op extreme kou in Nederland kleiner geworden, maar koude periodes blijven in ons grillige klimaat vooralsnog gewoon voorkomen. Ook in een verder opwarmend klimaat kan het dagen achtereen vriezen; al neemt de duur van de langste koudegolven en de intensiteit ervan wel af.

De koudegolven van de toekomst duren dus waarschijnlijk minder lang dan in bijvoorbeeld de vorige eeuw. Dit blijkt uit modelberekeningen van het KNMI naar het optreden van koudegolven en atmosferische blokkades. Overigens zijn niet alle klimaatmodellen eensluidend over toekomstige veranderingen. Alle modelberekeningen ondersteunen dat het warmer wordt maar in het ene model gaat de opwarming harder dan in het andere.

Mondiaal
De modelberekeningen laten zien dat blokkades in de toekomst zullen blijven voorkomen. Veranderingen in frequentie en duur van blokkades horen wel tot de mogelijkheden. Huidig onderzoek richt zich hierop, maar biedt nog geen definitief antwoord. Zelfs bij het vrijwel gelijk blijven van de frequenties van circulatiepatronen zoals blokkades, zullen de effecten van mondiale opwarming op de koudegolven substantieel zijn. Dit wordt versterkt door het feit dat de opwarming niet overal hetzelfde zal zijn. Het vasteland en de hogere breedtegraden warmen sneller op dan lagere breedtegraden en gebieden bij zee.

In Nederland kunnen we in de winter te maken blijven krijgen met aanvoer van zeer koude lucht uit het noorden van Siberië. Als de lucht daar sneller opwarmt dan de wereldgemiddelde temperatuur, zoals klimaatmodellen voorspellen, heeft dit een duidelijk effect op de koudegolven in Nederland. Ze worden dan nog minder koud dan verwacht wordt op basis van de wereldgemiddelde temperatuur alleen. Het gevolg is dat er in de toekomst niet alleen minder koudegolven zullen optreden, maar dat ze ook minder lang duren en de temperatuur minder laag zal uitvallen.