Rik Noorlandt

Komt Koning Winter nog langs?

21 februari 2023

In de afgelopen week is de temperatuur op grote hoogte boven de Noordpool plotseling snel gestegen. Dit gebeurt gemiddeld in twee van de drie winters. Soms leidt dit daarna tot een periode met koud weer in Europa. Komt Koning Winter op de valreep toch nog even op bezoek?

Wat is er aan de hand? 

Iedere winter wordt het heel koud in het noordpoolgebied. Niet alleen aan de grond, ook in de stratosfeer, de luchtlaag op 15 tot 50 km hoogte. De koude lucht zit meestal opgesloten in een enorme wervel met sterke westenwinden, de poolwervel. Hoe groter het temperatuurverschil met de lucht buiten de wervel, hoe sterker de wind. Meestal is de poolwervel vrij stabiel, maar afgelopen week werd de wervel sterk verstoord (figuur 1). Warme lucht verdreef de wervel richting Europa, verloor daarbij veel koude lucht en werd veel zwakker. De temperatuur boven het noordpoolgebied in de stratosfeer is in de afgelopen week daardoor met meer dan 20 graden gestegen (figuur 2). 

Wat verstoort de polaire wervel? 

Ook in de onderste luchtlaag, de troposfeer, waaien sterke westenwinden rond de Noordpool. Dit is de straalstroom met maximale windsnelheden rond de 10 km hoogte (figuur 3). Stormen en grote bergketens zoals de Rocky Mountains wekken golven op in de straalstroom die daardoor van noord naar zuid gaat slingeren. De langste golven reiken tot in de stratosfeer en verstoren daar de poolwervel. Soms is de verstoring zo sterk dat de wervel zich verplaatst en verzwakt zoals nu. Ook valt de wervel soms in kleinere wervels uiteen. De temperatuur in de stratosfeer kan dan in een aantal dagen tijd tientallen graden stijgen. Het kan weken duren voordat de stratosfeer weer is afgekoeld en de poolwervel zich heeft hersteld. 

Animatie van de temperatuur (kleuren) en wind (zwarte lijnen) in de polaire wervel op ongeveer 30 kilometer hoogte van 10 tot 21 februari van dit jaar.
Figuur 1. Animatie van de temperatuur (kleuren) en wind (contourlijnen) in de poolwervel op ongeveer 30 kilometer hoogte van 10 tot 21 februari van dit jaar. De wind waait langs de zwarte contourlijnen van west naar oost en harder waar de lijnen dicht op elkaar zitten. Bron: KNMI/ECMWF
Lijngrafiek van de dagelijkse temperatuur in de poolwervel in de stratosfeer voor deze winter en gemiddeld over 1979-2022.
Figuur 2. De dagelijkse temperatuur in de poolwervel in de stratosfeer (gebied ten noorden van 60 graden) op het 10 hPa drukvlak op ongeveer 30 km hoogte. Paarse lijn is de temperatuur van deze winter, de gestippelde grijze lijn de temperatuur gemiddeld over de periode 1979-2022. Bron: NOAA climate.gov.
Lijngrafiek van de dagelijkse temperatuur in de polaire wervel in de stratosfeer voor deze winter en gemiddeld over 1979-2022.
Figuur 3. Tijdens een stabiele poolwervel in de stratosfeer is de kans groot dat ook de straalstroom in de troposfeer weinig slingers vertoont (links) met verhoogde kans op zacht winterweer in Nederland. Als de poolwervel sterk wordt verstoord, is de kans groter op grote slingers in de straalstroom. Die brengen abnormaal koud of abnormaal zacht winterweer, afhankelijk van waar de slingers precies voorkomen. Bron: NOAA.

Wat merken we daarvan? 

Uit onderzoek blijkt dat de poolwervel ook een invloed uitoefent op de straalstroom. Na zo'n sterke verstoring van de poolwervel, ontstaan er in de straalstroom vaak grote golven (figuur 3). Waar zo'n slinger koude lucht van de noordpool naar het zuiden voert, ervaar je aan de grond koud winterweer. Daar waar warme lucht uit het zuiden naar het noorden stroomt, heb je juist zacht winterweer. Na een plotselinge opwarming van de stratosfeer is de kans groot dat er ergens in Amerika, Europa of Azië een koudeperiode aanbreekt, maar waar precies valt weinig van te zeggen. Andersom is tijdens een krachtige poolwervel de kans op grote slingeringen in de straalstroom niet zo groot. Voor Nederland betekent een krachtige poolwervel dan ook een grotere kans op zacht winterweer met wind uit het westen

Heeft klimaatverandering nog invloed? 

Een plotselinge stratosferisch opwarming is een natuurlijk fenomeen dat gemiddeld twee op de drie winters voorkomt. Of ze vaker of minder vaak voor gaan komen als de aarde verder opwarmt is nog onduidelijk.  Wel is duidelijk dat de lucht die ons vanaf de polen bereikt gemiddeld genomen al minder koud is dan vroeger. De poolgebieden warmen sterker op dan andere delen van de wereld, en vooral de wintertemperaturen nemen sterk toe. Voor de komende weken is er in ieder geval een verhoogde kans dat Koning Winter nog even op bezoek komt. 

KNMI-klimaatbericht door Carine Homan 

Recente nieuws- en klimaatberichten

  1. KNMI klimaatgedicht

    KNMI klimaatgedicht 2024

    05 december 2024 - Klimaatbericht
  2. Nieuwe weersatelliet nu actief

    De nieuwe weersatelliet Meteosat 12 is vanaf vandaag operationeel. Deze satelliet is de eerste va...

    04 december 2024 - Nieuwsbericht
  3. Ellen Verolme vanaf 1 februari directeur bij het KNMI

    Ellen Verolme start 1 februari 2025 als directeur bij het Koninklijk Nederlands Meteorologisch In...

    03 december 2024 - Nieuwsbericht
  4. Orkaanseizoen 2024: druk, met een bijzondere stilte

    Op 30 november is het Atlantische orkaanseizoen officieel afgesloten. Dit jaar is het seizoen bij...

    02 december 2024 - Nieuwsbericht
Toon alle nieuws- en klimaatberichten